In tijden van verwarring blijken crisismomenten langs geijkte patronen te verlopen. Meestal is de reactie van individuen en groepen mensen niet zo nieuw als men denkt. Zeker niet onder christenen, want hun tradities zijn bekend en voorspelbaar. Ik wil op een aanwijsbaar patroon wijzen dat niet alleen te zien is in de vroege kerk en in de vroege en late middeleeuwen, maar dat ook vandaag de dag de kop opsteekt, namelijk dat een christelijke minderheid, vertegenwoordigd door spreekbuizen die zich beroepen op geheimkennis, in het maatschappelijke debat de boventoon voeren en aandacht voor zich opeisen, terwijl de meerderheid van de christelijke gemeenschap zwijgend het hoofd schudt.
De tijd van geheimkennis is weer terug, en dat verbaast me niets. Zo gaat het altijd in tijden van maatschappelijke onzekerheid. We zien het in de vroege kerk, bijvoorbeeld met de opkomst van de gnostiek en de apocalyptiek, maar ook ten tijde van de vroege reformatie, toen ‘verlichte’ Nederlanders met duizenden naar Münster trokken, omdat daar Gods Koninkrijk zou worden gevestigd. Ik ga in dit artikel niet naar de talrijke bronnen daarover verwijzen, maar wil slechts signaleren.
Mensen met geldingsdrang hebben de behoefte om zich voortdurend geestelijk te legitimeren. Binnen kerken gebeurt dit meestal door het claimen van geheimkennis, vaak in de vorm van ‘wat de kerk altijd stil heeft verzwegen, niet zag of niet wilde zien, kom ik je nu openbaren’. Er wordt een wig gedreven tussen de eigen groep en de suffe kerk, die informatie achter de hand heeft gehouden. Vaak wordt de zwijgende meerderheid van de kerk zo op één hoop geveegd met de ‘wereld’, de politici en andere segmenten van de samenleving. In veel gevallen draait het bij geheimkennis om twee componenten, namelijk (1) enkele teksten uit de Bijbel, en (2) projecties daarvan op de nabije toekomst.
Spinragjes tekst
Om met het eerste te beginnen: geestelijke leiders die de behoefte hebben om zich met geheimkennis te legitimeren doen dit meestal uit persoonlijke onzekerheid. Ze hebben niet de positie die ze willen. Ze krijgen niet het podium dat ze zoeken. Ze hebben niet de opleiding die nodig is om boude uitspraken over teksten te doen. En toch moet ieder naar hen luisteren, menen ze. Daarom worden enkele spinragjes tekst zo uitgemolken dat zij de basis voor geheimkennis kunnen vormen. Meestal zijn gewone toehoorders hier niet van onder de indruk, behalve zij die door veel retorisch geweld zich toch geïntimideerd weten en voor de bijl gaan. Zo ging het bijvoorbeeld ook met Jan van Leiden en andere profeten in de eerste helft van de zestiende eeuw. Men was zich toen zeer bewust van de eindigheid van het leven en de onzekerheden die daarbij hoorden. De pest kostte duizenden in West-Europa het leven, veel Nederlanders stierven door ziekten, en velen konden het hoofd nauwelijks boven water houden. Vanzelfsprekend was men gevoelig voor schijnzekerheden die met veel retorisch en apocalyptisch geweld door predikers van geheimkennis aan de man werden gebracht.
Speculeren op de toekomst
De zelflegitimatie gaat gepaard met het goochelen met Bijbelteksten en het speculeren op de directe toekomst. Geheimkennis belooft rust in het hoofd omdat het gaat over de dag van morgen en de rollen die worden omgedraaid. Niet de kerkleiders of politici hebben het voor het zeggen, maar de ware kerk, met de verlichte leiders voor wie de Heer terugkomt. Totdat het zover is, mogen verlichte christenen afgeven op de wereld, zich verzetten tegen regels van de overheid, hun hoofd wegdraaien als vanuit de wereld een beroep op hen gedaan wordt, en als het nodig is zelfs geweld gebruiken om Christus te helpen het gericht voor te bereiden. Dit laatste werd niet alleen in de jaren 1533-34 te Münster gedaan, maar ook op 6 januari 2021 te Washington.
Het draait steeds om legitimaties, niet alleen om zelflegitimaties van would-be leiders, maar ook om legitimaties van geweld. Hoe lief en vroom christenen ook zijn, op het moment dat van ‘hogerhand’ legitimatie voor geweld wordt gegeven, blijft van dat zachte niet veel meer over. Dan zit onder de christelijke buitenkant een ongenoegen en frustratie die niet meer ingehouden hoeft te worden maar legitiem naar buiten mag komen. Er mag nu geschreeuwd, gedreigd en geblazen worden, want God wil het! Je mag nu zelfs anoniem, in alle lafheid, je gram spuwen, want God vergeeft het.
Niet onder de indruk
Ondertussen staat een christelijke meerderheid op de achtergrond die zwijgt. Die wordt niet gehoord en heeft ook niet de behoefte om zich te laten gelden. Die zit de tijd uit, want het zal blijken wie gelijk heeft. De zwijgende meerderheid is niet onder de indruk van geheimkennis en weet dat de komst van Jezus niet te berekenen is, en nooit een punt van discussie hoort te zijn, en dat het verstandig is om van breed gedeelde wetenschappelijke inzichten uit te gaan: de aarde warmt op, met grote geopolitieke gevolgen, zoals maatschappelijke en sociaaleconomische ontwrichting, het uitsterven van soorten, en het tot de orde roepen van de menselijke soort. Of dit laatste lukt is nog maar de vraag.
Henk Bakker
bron: https://www.unie-abc.nl/blog/14-blogs/313-de-zwijgende-meerderheid-en-de-terugkeer-van-geheimkennis